AI gian lận bùng nổ vì lý do ít ai ngờ tới

AI gian lận đang bùng nổ. Nghe có vẻ sai trái, nhưng Sơn sẽ nói thẳng: Việc dùng AI để “gian lận” đang trở thành xu hướng, không phải vì đạo đức của con người xuống cấp, mà vì hệ thống hiện tại của chúng ta quá dễ bị qua mặt. Đây không phải lỗi của AI. Đây là lỗi của cách chúng ta đã thiết kế các quy trình làm việc, các bài kiểm tra đánh giá, và cả cách chúng ta nhìn nhận năng lực thật sự.

Chúng ta đã quá quen với việc sử dụng công nghệ để làm mọi thứ dễ dàng hơn, đôi khi đến mức biến nó thành một hình thức “lách luật” hay “ăn gian” có hệ thống. Từ việc dùng ứng dụng theo dõi sức khỏe để khỏi tự ghi chép thủ công, dùng phần mềm giao dịch chứng khoán để không phải phân tích thị trường hàng giờ liền, cho đến việc dùng ChatGPT để viết email, làm slide, hoặc thậm chí là trả lời phỏng vấn. Tất cả đều là những cách chúng ta dùng công cụ để giảm bớt nỗ lực cá nhân trong một quy trình nào đó. Chỉ là, chúng ta chưa gọi nó đúng cái tên “gian lận có hệ thống”.

Cách đây hơn 5 năm, khi Sơn bắt đầu tìm hiểu sâu về AI và tự động hóa, Sơn đã lờ mờ nhận ra một điều: sẽ đến lúc, con người ta sẽ dùng AI không chỉ để làm việc hiệu quả hơn, mà còn để “hack” hay “qua mặt” các hệ thống hiện tại. Bởi lẽ, nếu công nghệ không mang lại một lợi thế cạnh tranh rõ ràng (đôi khi là lợi thế không công bằng), thì nó sẽ khó có lý do để tồn tại và phát triển nhanh đến thế.

Giờ đây, điều đó không còn là dự đoán nữa. Nó đang diễn ra mạnh mẽ, đặc biệt là trong môi trường kinh doanh và giáo dục. Thậm chí, có những startup được rót vốn hàng triệu đô chỉ để… bán các ứng dụng hỗ trợ cho việc “gian lận” này. Từ thi cử trực tuyến, phỏng vấn xin việc, đến cả việc tự động gọi điện bán hàng – AI đang trở thành một “đối tác” đắc lực để qua mặt các quy trình cũ kỹ.

“Câu chuyện không phải là ‘có gian lận hay không?’ mà là ‘tại sao lại dễ gian lận đến thế?’”

Hãy nhìn vào câu chuyện của một sinh viên 21 tuổi từ Đại học Columbia. Cậu ấy đã phát triển một ứng dụng sử dụng AI để vượt qua vòng phỏng vấn thực tập tại các công ty lớn. Ứng dụng này tạo ra một cửa sổ trình duyệt ẩn, nơi AI lắng nghe câu hỏi và đưa ra câu trả lời gợi ý cho người dùng, mà người tuyển dụng hoàn toàn không thể phát hiện. Điều đáng nói là sau khi dùng app này để qua cửa (mà không nhận việc), cậu ta đã dùng chính câu chuyện này để gọi vốn thành công 5,3 triệu đô la (tương đương khoảng 130 tỷ VND) từ các quỹ đầu tư thật sự.

Câu chuyện này đặt ra một vấn đề lớn hơn rất nhiều so với việc “cấm hay không cấm AI trong thi cử/phỏng vấn”. Vấn đề thực sự ở đây là: tại sao hệ thống lại dễ bị qua mặt đến như vậy?

Sơn nhớ lại một trải nghiệm thời đại học. Giảng viên cho phép sinh viên mở sách khi làm bài kiểm tra cuối kỳ. Thoạt nghe có vẻ “thoáng”, nhưng thực tế là giảng viên dùng lại bộ đề thi cũ qua nhiều năm. Sinh viên khóa trước bắt đầu ghi chú đáp án thẳng vào sách giáo trình. Dần dần, những cuốn sách cũ đầy “bí kíp” đó được truyền tay nhau. Đến khóa của Sơn, bước vào phòng thi với một cuốn sách giáo trình được truyền lại từ các anh chị đi trước. Lúc đó, còn gì để học nữa? Việc thi cử trở thành bài kiểm tra khả năng sao chép và tìm kiếm trong sách đã được chuẩn bị sẵn.

Lúc này, câu hỏi đạo đức không còn là “dùng AI có sai không?”, mà là: Nếu tất cả sinh viên đều dùng AI để làm bài và đạt điểm cao theo thang điểm cũ, bạn có chấp nhận là người duy nhất không dùng, chấp nhận điểm thấp hơn dù bạn học thật và hiểu bài theo cách truyền thống? Nếu điểm vẫn được chấm theo cách cũ, thì điểm “A” của bạn có còn thực sự đáng tự hào, khi nó chỉ phản ánh khả năng sử dụng công cụ để hoàn thành bài tập mà không cần hiểu sâu?

“AI không phải là vấn đề. Hệ thống lười biếng mới là vấn đề.”

Hệ thống lười biếng chính là điểm mấu chốt. Công nghệ, bao gồm cả AI, vốn dĩ là một “công cụ ép buộc” – một forcing function. Nó không chỉ giúp mọi thứ nhanh hơn, hiệu quả hơn, mà còn trực tiếp hoặc gián tiếp thúc đẩy hệ thống phải tiến hóa hoặc bị chịu bị qua mặt. Chúng ta không thể trông chờ vào công nghệ (trong trường hợp này là AI) để giữ nguyên cách kiểm tra, đánh giá cũ và rồi lại mong mọi thứ vẫn “công bằng” như trước.

Không có hệ thống kiểm tra kỹ thuật số nào trên đời là an toàn tuyệt đối trước sự phát triển vũ bão của AI. Không có phần mềm chống gian lận nào, dù tinh vi đến đâu, có thể thắng được tốc độ cải tiến của các AI Agent mới liên tục ra đời với tốc độ phản hồi của AI ngày càng nhanh và khả năng mô phỏng con người ngày càng chân thực.

Trừ khi… chúng ta quay trở lại các phương pháp đánh giá từ thời “đồ đá”: phòng thi kín không cửa sổ, phỏng vấn đối mặt trực tiếp không thiết bị điện tử, không kính mắt thông minh, tay đặt trên bàn để giám thị quan sát. Nhưng liệu điều đó có khả thi trong thế giới số hiện đại? Chắc chắn là không.

Làm sao để không cần AI gian lận nữa?

Câu hỏi thực sự mà chúng ta cần đặt ra không phải là “Làm thế nào để chống AI gian lận?” mà là: Làm sao để thiết kế lại hệ thống sao cho việc gian lận bằng AI không còn mang lại lợi thế đáng kể nữa, hoặc thậm chí là vô nghĩa?

Khi các doanh nghiệp phỏng vấn ứng viên qua các nền tảng video call như Google Meet, khi sinh viên thi trực tuyến tại nhà, khi hiệu suất công việc được đo lường bằng các KPI định lượng dễ dàng “làm đẹp” báo cáo – AI sẽ luôn là công cụ “gian lận” tốt nhất. Không phải vì người ta xấu đi một cách đột ngột. Mà vì hệ thống hiện tại đang tạo ra quá nhiều lỗ hổng và động lực để làm điều đó.

Để minh họa rõ hơn sự khác biệt giữa hệ thống cũ và hệ thống cần có trong kỷ nguyên AI, chúng ta có thể nhìn vào bảng so sánh đơn giản này:

Thay vì cứ mãi đau đầu tìm cách vá víu lỗ hổng, chống chọi với “phần mềm gian lận” ngày càng tinh vi, chúng ta cần thay đổi tư duy gốc rễ.

Đối với Lãnh đạo Doanh nghiệp

Nếu bạn là người đứng đầu, thay vì chỉ hào hứng hỏi “AI có giúp gì cho doanh nghiệp mình tăng trưởng hay tối ưu quy trình không?”, hãy bắt đầu đặt câu hỏi phản biện hơn: “Ở đâu trong hệ thống hiện tại của chúng ta mà AI có thể dễ dàng bị lạm dụng để qua mặt, để tạo ra kết quả ảo, hoặc để che đậy sự thiếu năng lực thực sự?”

Việc này buộc bạn phải nhìn lại toàn bộ Workflow và hệ thống đánh giá của mình. KPI hiện tại có thực sự đo lường giá trị cốt lõi không? Quy trình tuyển dụng có đang chỉ sàng lọc qua loa bằng những câu hỏi sáo rỗng? Hay hệ thống báo cáo có đang khuyến khích nhân viên “làm đẹp số liệu” bằng mọi cách?

Xây dựng một hệ thống một người hay một doanh nghiệp tinh gọn trong kỷ nguyên AI đòi hỏi sự thông minh trong thiết kế. Bạn cần xây dựng các quy trình mà ở đó, việc sử dụng AI như một ứng dụng AI Agent giúp bứt phá doanh nghiệp một người là để nâng cao hiệu quả thực chất, chứ không phải để che đậy sự lười biếng hay thiếu năng lực. Đó là hệ thống mà sự chủ động, tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề phức tạp mới là yếu tố quyết định, những thứ mà AI hiện tại chưa thể thay thế hoàn toàn.

Đối với Nhà giáo dục & Người học

Đối với lĩnh vực giáo dục, việc cấm AI là một cuộc chiến không hồi kết và vô nghĩa. Thay vì cố gắng “đóng cửa” lại thế giới công nghệ, hãy dạy cho người học cách làm chủ nó. Nếu sinh viên dùng AI để viết bài luận, đừng chỉ chấm điểm bài luận đó. Hãy yêu cầu họ “thuyết trình” lại nội dung đã viết, giải thích quá trình tìm hiểu và lý do AI đưa ra những ý đó. Buộc họ phải làm chủ được công cụ và thực sự hiểu sâu vấn đề, chứ không chỉ đơn thuần là sao chép.

Trong thế giới mà AI nhanh và thông minh đang trở thành tiêu chuẩn, kỹ năng thực sự không còn nằm ở việc ghi nhớ hay tái tạo thông tin dễ dàng tìm thấy. Kỹ năng “sống còn” là khả năng phân tích, tổng hợp, tư duy phản biện, sáng tạo, và quan trọng nhất là khả năng *sử dụng* công cụ AI một cách có chiến lược để đạt được mục tiêu phức tạp hơn.

Điều này cũng áp dụng cho bất kỳ ai đang muốn xây dựng một hệ thống một người hay phát triển sự nghiệp độc lập. Kỹ năng SEO hay marketing giờ đây không chỉ là về việc “lách” thuật toán. Nó còn là về việc tạo ra giá trị thật mà AI chưa làm được, và sử dụng AI để khuếch đại giá trị đó. AI có thể viết nội dung nhanh, nhưng nó khó có thể thay thế trải nghiệm, góc nhìn độc đáo và sự kết nối cảm xúc mà một người thật mang lại.

“Công nghệ đang test lại toàn bộ hệ thống. Không phải chỉ đạo đức, mà là cấu trúc.”

Tóm lại, sự bùng nổ của AI gian lận không phải là tín hiệu đáng lo ngại về sự suy đồi đạo đức của con người. Đó là một hồi chuông cảnh tỉnh cho thấy các hệ thống (giáo dục, tuyển dụng, đánh giá hiệu suất) của chúng ta đã trở nên lỗi thời và dễ bị khai thác như thế nào trong kỷ nguyên số.

AI chỉ đang làm rõ những điểm yếu đã tồn tại từ lâu. Những hệ thống nào đủ thông minh, linh hoạt và khuyến khích sự chủ động, tư duy sâu sắc ở người dùng – thì AI sẽ trở thành một cộng sự tuyệt vời, giúp mở rộng năng lực con người. Ngược lại, những hệ thống nào lười biếng, cứng nhắc, chỉ dựa vào các thước đo bề mặt và khuyến khích sự thụ động – thì AI sẽ chỉ là một con đường tắt để người ta qua mặt, một công cụ để “gian lận” mà không cần nỗ lực thực sự.

Vì vậy, thay vì tìm cách cấm đoán hay xây tường rào công nghệ, hãy nhìn vào bên trong hệ thống của chính mình. Đó mới là nơi chúng ta cần bắt đầu để thích nghi với tương lai do AI định hình.

Bạn nghĩ sao về vấn đề này? Bạn đã thấy AI gian lận xuất hiện ở đâu trong công việc hay cuộc sống chưa? Hãy chia sẻ suy nghĩ của bạn dưới phần bình luận nhé! Nếu thấy bài viết này hữu ích, đừng ngại chia sẻ nó đến những người bạn nghĩ là cần đọc. Và đừng quên đăng ký nhận newsletter của Sơn để không bỏ lỡ những góc nhìn sâu sắc về AI và xây dựng hệ thống một người trong kỷ nguyên mới!